İçme-Kullanma Suyu Dezenfektan Uygulamaları

Neden Önemli?

• Toplumun temel içme-kullanma suyu kaynağı musluktan akan sudur
• Bu suyun sağlıklı ve güvenli olması pek çok hastalığın ortaya çıkışını önleyecektir
• Sağlıklı ve güvenli suya erişim halk sağlığının en temel konularındandır.
• DSÖ’nün Alma-Ata Bildirgesi’nde (1978) yer alan ve olmazsa olmaz olarak nitelenen minimal sağlık bakımı kavramının sekiz bileşeninden birisi;

“temiz su sağlanması ve sanitasyon”

• Su ve sanitasyon eksikliğine bağlı ishalli hastalıklar hastalık yükünde önemli paya sahiptir
• Dünyada tüm hastalıkların hemen hemen yarısı sularla ilişkilidir
• Suyla bulaşan enfeksiyöz ishaller ölüm nedenleri içinde ilk sıralarda yer almaktadır.

BU NEDENLE;

• Hastalık yapıcı mikroorganizmalardan kurtulmak için içme-kullanma suyu dezenfekte edilmeli
• Dezenfektan etki su tüketiciye ulaşana kadar sürmeli
• Hastalık yapıcı mikroorganizmalar

ham suda bulunabilir

şebekede taşınması sırasında suya karışabilir.

• Şebekedeki hasarlı noktalar, su kesintileri sırasında ortaya çıkan geri emilim vb. mikroorganizmaların içme suyuna karışmasına neden olur
• Kısa sürede çok sayıda kişinin etkilendiği salgınlara neden olabilir.

DEZENFEKSİYON

• Hastalık yapıcı mikroorganizmaları etkisiz hale getirmek için uygulanan işlemler
• İçme-kullanma suyu dezenfeksiyonu;
  • Fiziksel yöntemler
  • Kimyasal yöntemler
• Su mikroorganizmalarla kirlendi mi?

Sürekli mikrobiyolojik analiz yapamayız

Dezenfeksiyon yapmalıyız

• Her an kirlenme olabilir!

Dezenfektan etki su tüketiciye ulaşana kadar sürmeli

Kimyasal Dezenfektan Nasıl Olmalı?

• Uygun sürede mikroorganizmaları yok edebilmeli
• İnsanlara ve hayvanlara toksik etkisi olmamalı
• Ucuz
• Depolanması, taşınması ve uygulanması kolay
• Suda yeterli süre kalabilmeli
• İşlem sonunda kolay ölçülebilir kalıntıları olmalı

Kimyasal Dezenfektanlar

• Toplumsal amaçlı içme-kullanma suyu dezenfeksiyonunda kullanılan başlıca kimyasal dezenfektanlar
  • Klor
  • Kloraminler
  • Klordioksit
  • Ozon

KLOR

• Klor halen en yaygın olarak kullanılan dezenfektandır.
• Klor eklendikten sonra etkinliğin ortaya çıkması için yeterli temas süresine gereksinim vardır.
  • Bu süre yaklaşık 30 dakikadır.
• Klorun 3 farklı formu kullanılır:
  • Elementer klor (klor gazı)
  • Sodyum hipoklorür (sıvı)
  • Kalsiyum hipoklorür (katı)

GAZ KLOR

• En yaygın kullanılan form
• Klor formları arasında en ucuz olan
• Raf ömrü yok
• Basınçlı tanklarda sıvılaştırılmış gaz olarak taşınır ve depolanır
• Tecrübeli personel gerekir

SIVI KLOR (sodyum hipoklorür)

• %5-15’lik solüsyonları kullanılmakta
• Raf ömrü sınırlı
• Korozif etkisi fazla
• Gaz klordan daha pahalı

KATI KLOR (kalsiyum hipoklorür)

• Küçük kapasiteli tesislerde kullanılır
• %65 klor içeren granül ya da tabletler biçiminde
• Raf ömrü sıvı klordan uzun
• Hazırlama aşaması daha çok işlem gerektirir
• Doz ayarlaması güç olabilir
• Gaz klordan daha pahalı

KLORAMİNLER – AVANTAJLARI

• Klor ve amonyak bileşiği
• Genellikle primer dezenfektan olarak kullanılmaz
  • Klora göre dezenfektan etkinliği daha düşük
  • Temas süresi uzun
• Uzun dağıtım şebekelerinde ikincil dezenfektan olarak kullanılması tercih edilir
  • Rezidüel etkinlik var
• Klora göre daha az yan ürün oluşur
• Tat ve koku kontrolü iyidir
• Suya tat ve koku katma özelliği açısından klordan iyidir

KLORAMİNLER – DEZAVANTAJLARI

• Gerekli temas süresi uzun
• Okside etme yeteneği serbest klora göre daha düşük
• Diyaliz makinelerinde çeşme suyu kullanılıyorsa, sudaki klor hastanın dolaşımına geçerek eritrositleri okside etmektedir
• Yüksek dozda klor gözlerde irritasyona neden olur
• Virüs ve parazitlere etkileri yeterince incelenmemiş
• Amonyak oluşumuna bağlı olarak dağıtım sistemlerinde alglerin büyümesi indüklenebilir
• İçerdiği amonyak nedeniyle akvaryum balıklarına zarar verir

KLORDİOKSİT – AVANTAJLARI

• Virüsit etkisi çok yüksek
• Dezenfeksiyon yan ürünleri oluşumu azdır
  • Trihalometan oluşumuna neden olmaz, THM prokürserlerini (%30 kadar) parçalar
• Tat ve koku yapan fenolleri parçalar
• Giardia ve Cryptosporidiumlara karşı son derece etkilidir
  • Klorla karşılaştırıldığında Giardiaları 5 kat daha hızlı inaktive eder
• Demir ve manganezi hızla okside ederek ortamdan uzaklaştırılmasını sağlar
• Uygun şartlarda suyun bulanıklığını azaltır.
• Dezenfeksiyon etkinliğini etkileyen tek parametre pH’dır, o da kısmen etkiler
• Manganaz oksidasyonuna neden olur, klora dirençli bazı mikroorganizmaların varlığında ilk alternatiftir

KLORDİOKSİT – DEZAVANTAJLARI

• Doğal organik maddelerle etkileşerek inorganik yan ürünler oluşumuna neden olur (klorit ve daha az miktarda klorat iyonları)
• Rezidüel etkinliği yok denilebilir
  • Su da kısa sürede uçarak buharlaşır
• Nadiren diğer dezenfektanlarda görülmeyen koku ve tat ortaya çıkabilir
• Kullanıma hazır hale getirmek için özel ekipman gerekir
• İşletme maliyeti yüksektir

OZON – AVANTAJLARI

• Çok güçlü bir dezenfektan ve oksidan
• Daha çok oksidan özelliği nedeniyle kullanılmakta
• Virüsit etkisi çok yüksek
• Giardia ve Criptosporodium üzerine etkili
• Dezenfeksiyon için gerekli temas süresi kısa
• Bulanıklığı giderir
• Tat ve koku giderilmesinde etkili

OZON – DEZAVANTAJLARI

• Rezidüel koruma sağlamaz
• Korozif ve toksik etkileri var
• Kompleks organik bileşikleri parçalayarak sudaki mikroorganizmalar için besin ortamı oluşturur
• Çeşitli yan ürünler oluşur
• Yan ürünleri azaltmak için ek düzenlemeler gerekir (granüler aktiviteli karbon filtreleri vb)
• Kurulum maliyeti yüksek olduğundan küçük işletmelerde kullanılamaz

ULTRAVİOLET – AVANTAJLARI

• Kimyasal madde kullanılmadığından, kimyasal maddelerin kullanımına ait sorunlar olmaz (taşıma, depolama, işleme gibi)
• Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu saptanmamış
• Birçok virüs, spor ve kisti inaktive edebilir
• Cryptosporidiuma karşı etkilidir

ULTRAVİOLET – DEZAVANTAJLARI

• Rezidüel koruma sağlamaz
• İşletme gideri yüksektir
• Kurulum maliyeti yüksektir
• Enerji tüketimi yüksektir
• Tüm su kaynaklı mikroorganizmalara etkinliği konusunda yeterli bilgi yoktur
• Reovirüs ve rotavirüslere karşı etkinliği çok düşük
• UV sonucu üreme yeteneği kaybolan mikroorganizmalar zamanla tekrar eski hallerine dönebilirler
• Suyu istenilen kaliteye getirebilmek için ilave dezenfektanlar gerekebilir
• Kullanılan cıvalı lambalar daha sonra içme suyu ve çevre kirliliğine neden olabilir

Tablo 1. Dezenfektanların Karşılaştırılması

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre Klorlama:

• İçme sularının klorlanması halk sağlığı alanındaki en önemli gelişmelerden biri
• Halen mevcut alternatifleri arasında en güvenilir dezenfeksiyon yöntemi

NEDEN KLOR / KLORLU BİLEŞİKLER?

• Klor içeren dezenfektanlar bilinen patojen mikroorganizmaların birçoğuna etkili

(PRİMER DEZENFEKSİYON)

• Klor içeren dezenfektanlar, suyun işlendiği tesisten tüketicinin musluğuna kadar sürekli dezenfeksiyon sağlayan tek yöntem

(REZİDÜEL KORUMA)

NEDEN KLOR?

• Ekonomiktir
• Tat ve koku kontrolü sağlar
• Kötü koku ve tada neden olan doğal organik maddeleri (özellikle algleri) okside eder
• Sistemdeki biyolojik büyümeyi önler
• Suda bulunabilecek bazı kimyasalları (amonyak, hidrojen sülfid…) parçalayarak kimyasal kontrol sağlar
• Dezenfeksiyon yan ürünleri arasında en fazla incelenmiş olanlar klorun yan ürünleridir
• Özellikle su şebeke bütünlüğünün tam olarak sağlanamadığı yerlerde klorlama yaşamsal öneme sahiptir
• Arıtılmış suyu mikrobiyolojik kontaminasyondan korumak için kullanılan en etkili yöntem dağıtım öncesi klorlamadır
• Dağıtım sistemi içerisinde belirli aşamalarda (depo gibi) yeniden klorlama gerekebilir

DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ

• Tüm kimyasal dezenfektanların kullanımı sonucunda oluşabilir
• Klor ve kloraminlerin sudaki bazı organik maddelerle birleşmesiyle oluşur
• Başlıcası trihalometanlardır

Dünya Sağlık Örgütü;

• “Dezenfeksiyon yan ürünleri kaynaklı olabileceği ileri sürülen sağlık risklerinin, yetersiz dezenfeksiyon sonucu ortaya çıkabilecek sağlık risklerine göre son derece az”
• “Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu gerekçesiyle suların dezenfeksiyonunu engelleyecek ya da azaltacak hiçbir uygulamanın onaylanamayacağını”

DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ-KANSER?

• Dezenfeksiyon yan ürünlerinin sularda tespit edildiği 1974 yılından bu yana yapılan çalışmalarda, bu kimyasallarla insanlarda kanser oluşumu arasında doğrudan bir ilişki yok
• Uluslararası Kanser Araştırma Kurumu (IARC) dezenfeksiyon yan ürünleri kanserojen değil

DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİNİ AZALTMAK İÇİN;

• Hamsuyun organik yükü az olmalı
• Koagülasyon işlemi: Ortamdaki organik maddeleri azaltır.
• Adsorbsiyon işlemi: Dezenfeksiyon yan ürünlerinin ortamdan uzaklaştırılmasını sağlar.
• Yaygın olarak aktif karbon kullanılır
• Havalandırma, UV
• Membran filtrasyonu: Trihalometanların hemen tamamı ve diğer yan ürünlerin çoğunluğu sudan uzaklaştırılabilir.

KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

• Primer dezenfeksiyon:
  • Ham sudaki patojen mikroorganizmaları etkisiz hale getirme işlemi
• Aslan payı:
  • Klor suya eklendiğinde dezenfeksiyon yanı sıra oksidasyon reaksiyonuna da girer.
  • Oksidasyon ve dezenfeksiyon için tüketilen klorun toplamına aslan payı denir.
• Ön klorlama:
  • İçme-kullanma sularının arıtım tesisinde arıtım süreci başlamadan önce klorlanması
  • Demir, manganez ve sülfitler gibi inorganik maddeleri okside etmek, tat ve kokuyu gidermek, koagülasyon işleminin verimini artırmak için
  • Çok kirli sulara ön klorlama yapılması dezenfeksiyon yan ürünü oluşumunu artırır
• Son klorlama:
  • Arıtma işleminin sonunda, su dağıtım sisteminin başlangıcında yapılan klorlama
• Rezidüel (ikincil) klorlama:
  • Suyun dağıtım sistemine verilmesinden sonra oluşabilecek kirlenmelere karşı suda bir miktar klor kalmasını sağlamaktır
• Yüksek dozda klorlama:
  • 2 ppm düzeyindeki klorlama
• Süperklorlama:
  • Kısa süre için çok yüksek dozda klorlama yapılmasıdır
  • Klor düzeyi 5 ppm
  • Ardından deklorlama yapılması gerekir
• Klordan arıtma (deklorlama):
  • Süperklorlama işlemi sonrasında su estetik açıdan uygun değildir.
  • Bu nedenle içerdiği klorun azaltılması gerekir.
  • Bu amaçla uzun süreli ve açık depolama, aktif karbon ya da kükürt dioksit kullanılabilir.
• Tekrar klorlama:
  • Dağıtım sisteminin uzun ve karmaşık olduğu yerlerde, suyun çıkış noktasından sonra başka noktalarda da ayrıca klorlanmasıdır.

DEZENFEKTAN SEÇERKEN;

• Şebeke bütünlüğü tam ve sürekli kontrol altında ise:
  • Primer dezenfektan etkinlik
• Şebeke bütünlüğü tam değil ise:
  • Primer dezenfektan etkinlik ve rezidüel etkinliği

UYGUN DEZENFEKTAN SEÇİMİ

• Primer dezenfektan etkinliği yüksek olmalı
• Rezidüel etkinliği olmalı
• Toksik etkisi olmamalı
• Kolay uygulanabilmeli
• Çabuk sonuç vermeli
• Sürekliliği sağlanabilmeli
• İzlenebilmeli
• Ucuz olmalı
• Suyun renk, tat gibi estetik özelliklerini bozmamalı

İZLEME

• İçme-kullanma suyu kalite standartları Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenmekte ve izlenmekte
• Suyun dezenfeksiyonunun sağlanması yerel yönetimlerin görevi
• İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik gereği uç noktada 0.3-0.5 ppm klor düzeyi uygun kabul edilmekte
• Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı tarafından veri toplama sistemi oluşturulmuştur.
• Tüm yerleşim yerlerinde belirlenmiş olan izleme noktalarından alınan su numunelerinin analiz sonuçları bu sisteme işlenmekte ve izlenmektedir.

Suda Mikroorganizma Tespit Edildiğinde Yapılması Gerekenler